Mobbing - Duygusal Yıldırma

Dün akşam internette araştırma yaparken yeni bir kavramla karşılaştım: mobbing. Türkçeye belki duygusal yıldırma veya taciz diye çevrilebilir. Anlamı, iş ortamında sahip olduğu güce dayanan bir kişinin, başka bir kişiyi çeşitli duygusal manipülasyon yöntemleriyle yıldırması anlamına geliyor. Çok önemli bir kavram. Bu olay, hepimizin orta okuldan beri bildiği bir şey olmakla birlikte, buna bir isim verilmesini ve bu konunun detaylı olarak incelenmesini çok faydalı buluyorum.

Çünkü yıldırmaya maruz kalan kişinin, kendi haklılığını ikna etmesi son derece güç. Ancak çeşitli manipülasyon teknikleri kullanan kişinin davranışlarını iyice anlamakla, mağdur kişi, kendi haklılığını ispatlayabilir.

Bu konuda birkaç tane siteyi dolaştım: Wikipedia'daki mobbing makalesi, mobbingin anlamını tanımlıyor. Leymann adlı bir bilim adamının sitesi var: http://www.leymann.se/ Leymann kendisi, 1990'lı yıllarda mobbing terimini ilk ortaya atan ve bu konuda detaylı araştırmalar yapan bir kişi. Büyük bir ahlaki ve bilimsel sorumluluğa sahip olduğundan daha 1996 yılında web sitesinde yaptığı araştırmaların önemli bir kısmını webde herkesin erişimine açmış. http://www.bullyonline.org/ sitesi de çok detaylı bilgiler sunuyor. Şu sorulara yanıtlar veriyor:

• Niçin duygusal tacize maruz kaldığınızda insanların çoğu yardım etmez?
• Niçin "zorba" (bully) kişi sizi seçmiştir?
• Neden zorbalık yaparlar?

Bullying kelimesini zorbalık olarak, bully kelimesini de zorba olarak çevirdim. Biraz Türkçede unuttuğumuz bir kelime. Zorbalığın sanki sadece geçmiş zamanda veya sadece mafya gibi yasadışı ortamlarda olduğunu düşünüyoruz. Halbuki gerçekte zorbalık gündelik hayatta kendi aramızda çok sık gerçekleşebiliyor. Manipülasyon teknikleri uygulamak, uzun süreye yayılmış düşük gerilimli çatışmalar yürütmek, arkadan konuşmak, küçük düşürmelek, hedef kişinin yaptığı işe yönelik haksız suçlamalarda bulunmak, hedef kişiyi otoriteye isyan etmekle veya uyumsuzlukla suçlamak, hedef kişinin itibarını zedelemek, üçüncü kişilerden bilgi saklamak ve insanlara yanlış bilgi vermek gibi çok sayıda davranışla, "zorbalık" yapılıyor.

Önemli noktalardan biri de şu: Mobbing, uzun süreye yayılan, yıldırma taktiğidir. Uzun süreye yayıldığı için, insanlar açık bir şekilde büyük bir haksızlık yapıldığını göremiyorlar. Ayrıca mağdur kişi, gerilim ve stres içinde uzun süre kaldığı için, zaman içinde duygusal dengesini kısmen yitiriyor. Bazı durumlarda, mobbingin sonucunda, mağdur zihinsel rahatsızlık geçirebiliyormuş. Dolayısıyla, henüz bu safhaya gelmediyseniz bile, size yapılan haksızlığın aslında adli suçlar kadar tehlikeli ve zararlı bir suç olduğunun farkında olmalı ve önlem almakta acele etmelisiniz.

İnsanlar, iş ortamındaki meslektaşlarınız niçin size yardım etmiyor? Bu soruya bullyonline sitesinde çok sayıda cevap verilmiş. Ben burada bunlardan birkaçını Türkçeye çevirerek derliyorum.

• Az sayıda insan, zorbalığa, haksızlığa, ahlaki kirliliğe karşı koyacak dürüstlük ve cesarettedir. Mobbingin hedefi olan kişi, çoğu zaman bu ahlaki özelliklere sahip olduğundan zorbalığa maruz kalır.
• Çoğu kişi, yapılan haksızlıkları ve tacizleri anlayamaz. Çünkü saldırganlıktan farklı olarak, yıldırıcı tacizler dolaylı ve gizlidir. Çok sayıda belki yüzlerce küçük küçük olaylardan oluşabilir. Bunların her biri tek başına basit ve bağlamından soyutlanmıştır. Bu yüzden, izleyenler bütün resmi göremez.
• Zorba hedefinin itibarını küçük düşürmeye yönelik uzun süreli bir uygulama içindedir. Hedefin, kötü iş yapan biri olduğunu insanlara gösterir. Sürekli çamur atılan kişi, meslektaşlarının gözünde, organizasyon için bir tehdit olarak algılanır.
• Zorba, hedefle ilgili pek çok bilgiyi saklar ve insanlara yanlış bilgi verir.
• Yukarıdakilere ek olarak, benim gördüğüm kadarıyla zorbaların bir taktiği de, mağdur kişiyle ilgili kimsenin itiraz edemeyeceği bir haklı eleştiride bulunmaları. Diğer insanlara özellikle, hedef kişiyle ilgili bu haklı eleştiriyi gösterirler. Bu da diğer insanların, mağduru savunmalarını güçleştirir.
  

Yine bullyonline sitesinde, zorba kişilerin niçin özellikle hedef kişiyi seçtiklerine yönelik çeşitli cevaplar var:

• Tamamen yanlış zamanda yanlış yerde bulunmaktan kaynaklanabilir. Hedef kişi, o sırada orada kim olsa o olacaktır.
• İşinde iyi ve uzman olan kişiler mobbing hedefi seçilir.
• Zorbalar genellikle korkaktır. Kendi yetersizliklerini ortaya çıkarabilecek ahlaki özelliklere ve profesyonel yeteneklere sahip kişilere kin beslerler.
  
• Özgür ve önyargılardan uzak, ahlaki ve mesleki kurallara uymaya gayret eden kişiler hedef seçilir.

Özellikle kişisel ilişkiler ve yeteneklere yönelik kıskançlık mobbingin önemli sebeplerinden biridir.

Uçak kazalarıyla ilgili yapılan araştırmalar, pek çok uçak kazasının otoriter özellikteki kaptanların çevrelerinde kendilerine itiraz etmeyen bir sürü oluşturmasından kaynaklandığını gösteriyor. Kaptanın yardımcıları, kaptanın kurallara uymayan davranışlarına karşı çıkamadıklarından, büyük kazaların olduğu gözlemlenmiş. Bu kazaların sonucunda, havacılık sektöründe, kaptanlara verilen yetkiler azaltılmış ve pilot eğitimleri daha fazla takım çalışmasına yatkın bir hale getirilmiş.

Statükoyu farkında olmaksızın tehdit eden olaylar, zorba kişileri tetikleyen sebeplerden biridir. Dikkat çekmek, bir emire -bu emirin kuralları ihlal etmesinden dolayı- itaat etmemek, zorbalığa maruz kalan bir iş arkadaşını savunmak gibi davranışlar, zorbanın sizi hedef olarak seçmesine sebep olur.

Mobbingle ilgili yapılan araştırmalar, mağdurların, genellikle zeki, yenilikçi, azimli, dürüst, hoşgörülü, iyimser, idealist kişiler olduğunu gösteriyor. Bu özelliklerdeki insanlar, iş yerindeki zorbanın konumu için tehdit edici olmasından dolayı, hedef oluyorlar.

Bullyonline sitesinde, zorbaların bir hedefi tamamıyla yıldırıp yendikten sonra yeni bir hedef bulduklarını yazıyor. Bunun saplantıya dayalı bir davranış (obsessive compulsive behaviour) olduğunu, eğer kendilerine yeni bir hedef bulmazlarsa, kendi yetersizliklerini yansıtabilecekleri biri olmayacağından yaşayamayacaklarını yazıyor.

Bu sayfada, zorbalara karşı kullanılabilecek sözlerden çeşitli örnekler verilmiş. Yalnız pek çok kişi, stres anında, böyle sözler etmeyi başaramaz. Ben kendi adıma, stres altındayken, hemen hemen hiç konuşamam. Genellikle sessiz kalırım ve haklılığımın, zaman içinde ortaya çıkacağını kendi kendime telkin ederim..

Sitedeki şu cümle çok dikkatimi çekti:
"When responding to specious (plausibly deceptive) criticisms and allegations, under no circumstances be deceived into explaining, justifying, elaborating or apologising - each of these responses accords the criticism or allegation a validity which it does not have. Always put the onus on the bully to provide substantive and quantifiable evidence to justify his or her accusation."

Türkçesi:
"Yanıltıcı (muhtemelen aldatıcı) eleştirilere ve dayanaksız suçlamalara cevap verirken, hiçbir zaman açıklama yapma, davranışınızı meşrulaştırma, özür dileme, iddiaları ele alma gibi bir davranış yapmaya aldanmayın. Bütün bu yanıtlar, dayanaksız suçlamalar bir geçerlilik verecektir ki aslında bunların hiçbir geçerliliği yoktur. Somut, ölçülebilir kanıtlarla iddialarını ispatlama işini, her zaman zorbalık yapan kişinin üzerine yükleyin."

Çok doğru bir öneri. Mobbing yapan kişi, dayanaksız iddialarda bulunduğundan, bu kişiler için yeni suçlamalarda bulunmak oldukça kolaydır. Çünkü suçlamalarının dayanağı olması gerekmez. Halbuki hedef kişinin her bir iddianın yanlışlığını az bir zamanda, stres altında ve yanıltıcı bir çerçeve içine sokulmuş bir tartışmada son derece güçtür. Dolayısıyla, bu şartlar altında, hedef kişinin zorbanın iddialarına cevap yetiştirmeye teşebbüs etmemesi gerekir. Bunun yerine odak noktasını zorbanın kendi iddialarını ispatlamasına getirmeli.

Mobbing yapan kişilerle ilgili benim bir gözlemim de şu şekilde: Mobbing yapan kişi kendisi eksik veya yetersiz insandır. Uzun süreden beri mobbing yaparak yaşamaya alıştığından, öğrenme kabiliyetini uzun süre önce kaybetmiş, bu yüzden mesleki ve sosyal becerileri son derece sınırlıdır. Dolayısıyla, hedef kişi için son derece saçma ve basit görünebilecek iddialar, bu kişinin algı dünyasında, makul görünebilir. Hedef kişiyle, zorba arasında duygusal ve bilişsel zeka açısından ciddi bir fark bulunur. Zorba, hedef kişiye kıskançlık ve kin duygularıyla yaklaşır. Hedef kişi ise, zorbayı kendisi gibi normal zihinsel yeteneklere sahip bir insan olarak algılar. Halbuki, zorba kişi normalin çok altında düşünme ve öğrenme yeteneğine sahip bir insandır.